अथ व्यवस्थितान् दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः |
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ||
हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ॥
अथ: त्यसपछि | व्यवस्थितान्: व्यवस्थित (लडाइँको लागि तयार) | दृष्ट्वा: हेरेर | धार्तराष्ट्रान्: धृतराष्ट्रका पुत्रहरूलाई | कपिध्वजः: कपि (हनुमान) को ध्वजावाला (अर्जुन) |
प्रवृत्ते: सुरु भइसकेपछि |
शस्त्रसम्पाते: शस्त्र आक्रमणको बीचमा | धनुः उद्यम्य: धनुष उठाएर | पाण्डवः: अर्जुन |
हृषीकेशं: हृषीकेश (श्रीकृष्ण) लाई | तदा: त्यसबेला | वाक्यम्: वचन | इदम् आह: यसरी भने | महीपते: हे पृथ्वीपति (राजा धृतराष्ट्र) |
युद्ध सुरु हुनै लाग्दा, कौरव सेना भयभीत भयो तर पाण्डव सेना निर्भय रह्यो। अर्जुनको हनुमान ध्वजा शत्रुको साहस नष्ट गर्ने संकेत थियो। पाण्डवहरूको शङ्खध्वनिले कौरवहरूको दृढ संकल्प कमजोर बनायो, त्यसपछि अर्जुनले गाण्डीव उठाउँदै श्रीकृष्णलाई "हृषीकेश" भनेर सम्बोधन गरे।
हनुमानको उपस्थितिले अर्जुनलाई निर्भयताको वरदान दिने संकेत गर्छ, र श्रीकृष्ण पाण्डवहरूको पक्षमा भएकाले तिनीहरूको विजय सुनिश्चित छ।"महीपति" विशेषण धृतराष्ट्रको शासन अधर्मका कारण समाप्त हुने संकेत गर्छ।
त्यही क्षण, जब युद्धको संघारमा हतियारहरूको घमासान सुरु हुनै लागेको थियो, कौरव सेना भयभीत भयो, तर विपरीत पाण्डव सेना निर्भय रह्यो र तिनीहरूको साहस झन् बढ्यो। यो अर्जुनको ध्वजाको उल्लेखबाट प्रकट हुन्छ, जसमा निर्भीक वीर हनुमानको प्रतीक अंकित थियो—जो शत्रुको साहसलाई नष्ट गर्ने शक्ति राख्छन्।
जब पाण्डवहरूको शङ्खध्वनि गर्दा कौरवहरूको दृढ संकल्प कमजोर बन्यो र तिनीहरूले दोस्रो पटक आफ्नो सेना पुनः सशक्त बनाउन प्रयास गरे, त्यसबेला हनुमान ध्वजा युक्त अर्जुनले अग्निदेवबाट प्राप्त आफ्नो अजेय दिव्य धनुष गाण्डीव उठाए। उनले शान्तिपूर्वक अगाडि राम्रोसँग सजिएको कौरव सेनालाई हेर्दै भगवान् श्रीकृष्णलाई "हृषीकेश" अर्थात् इन्द्रियहरूको स्वामी भनेर सम्बोधन गरे।
"कपि-ध्वजः" (हनुमान ध्वजा भएको) भन्ने शब्दको प्रयोगको गूढ अर्थ के हो भने हनुमानले भगवान् रामका लागि निर्भयताका साथ असाधारण कठिन कार्यहरू सम्पन्न गरेका थिए। त्यसैले, हनुमानजस्ता महान भक्त वीर अर्जुनको रथको शीर्षमा ध्वजाको रूपमा उपस्थित हुनुको संकेत यो हो कि उनको कृपाबाट अर्जुन निर्भयताको वरदान प्राप्त गर्नेछन्।
त्यस्तै "हृषीकेश" शब्दको प्रयोग भगवान् श्रीकृष्णलाई सबैका इन्द्रियहरूको सर्वोच्च नियंत्रक भन्नका लागि गरिएको हो। जब परम प्रभु श्रीकृष्ण स्वयं पाण्डवहरूको आदेश अनुरूप कार्य गर्दै हुनुहुन्छ, तब भगवान् श्रीकृष्णका परम भक्त पाण्डवहरूको विजयमा कुनै शङ्का नै छैन।
यस्तै, "महीपति" (हे पृथ्वीका स्वामी) भन्ने विशेषण धृतराष्ट्रको सन्दर्भमा व्यंग्यात्मक रूपमा प्रयोग गरिएको छ, जसको संकेत यो हो कि अधर्मका कारण उनको राज्यसत्ता समाप्त हुने निश्चित छ।
अथ (त्यसपछि):
युद्धको शुरुवातको क्षणलाई जनाउँछ, जब दुबै पक्ष लडाइँका लागि तयारी अवस्थामा थिए।
व्यवस्थितान् (व्यवस्थित भएका):
धृतराष्ट्रका पुत्रहरू अर्थात् कौरव सेना व्यवस्थित भएर लडाइँको लागि तयार थिए।
दृष्ट्वा (हेरेर):
अर्जुनले कौरव सेनाको स्थितिलाई अवलोकन गरे।
धार्तराष्ट्रान् (धृतराष्ट्रका पुत्रहरूलाई):
कौरव पक्षलाई इंगित गर्दै, जो युद्धका लागि पूर्ण रूपमा तैयार थिए।
कपिध्वजः (कपि ध्वजावाला):
अर्जुनलाई जनाउँछ, जसको रथमा हनुमानको ध्वजा फहराइरहेको थियो।
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते (शस्त्र आक्रमण सुरु हुन लागेको बेला):
युद्धका लागि दुबै पक्षबाट हतियार चलाउनै लागेको क्षणलाई जनाउँछ।
धनुः उद्यम्य (धनुष उठाएर):
अर्जुनले युद्धका लागि आफ्नो धनुष उठाए।
पाण्डवः (पाण्डुपुत्र अर्जुन):
यहाँ अर्जुनलाई विशेष रूपमा इंगित गरिएको छ।
हृषीकेशं (हृषीकेश, श्रीकृष्णलाई):
भगवान् श्रीकृष्णलाई जनाउँछ, जो अर्जुनका सारथी तथा इन्द्रियहरूको स्वामी हुन्।
तदा (त्यस समय):
त्यो विशेष क्षणलाई जनाउँछ, जब अर्जुनले श्रीकृष्णलाई सम्बोधन गरे।
वाक्यम् इदम् आह (यस्तो वचन भने):
अर्जुनले भगवान् श्रीकृष्णलाई विशेष रूपमा सम्बोधन गर्दै बोले।
महीपते (हे पृथ्वीपति):
राजा धृतराष्ट्रलाई सम्बोधन गर्दै संजयले यो प्रसंग वर्णन गरेका छन्।
यो श्लोकमा अर्जुनले कौरव सेनाको युद्ध तयारी देखेपछि आफ्नो धनुष उठाए र आफ्नो सारथी श्रीकृष्णलाई सम्बोधन गर्दै बोले। यो क्षण महाभारतको युद्धको निर्णायक बिन्दु हो, जहाँ अर्जुनको मनस्थिति स्पष्ट हुँदै जान्छ।
We use cookies to analyze website traffic and optimize your website experience. By accepting our use of cookies, your data will be aggregated with all other user data.